Auteur: admin

De humanistische wetenschap verheerlijkt de individuele onderzoeker en elke wetenschapper droomt ervan ooit zijn of haar naam boven aan een artikel in Science of Nature te zien. Maar een groeiend aantal artistieke en wetenschappelijke zakelijke energie voortbrengselen wordt tegenwoordig geproduceerd door de oneindige samenwerking van ‘iedereen’. Wie schrijft Wikipedia? Wij allemaal. Het individu wordt steeds meer een klein chipje in een gigantisch systeem dat niemand echt begrijpt. Ik absorbeer dagelijks talloze databits via mailtjes, telefoontjes en artikelen. Ik weet niet echt wat voor plaats ik inneem in het grotere geheel of wat voor verbanden mijn stukjes data aangaan met de data die miljarden andere mensen en computers produceren. Ik heb ook geen tijd om dat allemaal uit te zoeken, want ik heb het te druk met het beantwoorden van mijn e-mailtjes. En als ik nog efficiënter data ga verwerken – door meer mailtjes te beantwoorden, meer telefoontjes te plegen en meer artikelen te schrijven – overspoel ik de mensen om me heen met nog meer data. Deze genadeloze stortvloed van data leidt tot nieuwe uitvindingen en ontwrichtingen die niemand plant, beheerst of begrijpt. Niemand weet hoe de wereldeconomie functioneert of waar het met de wereldpolitiek naartoe gaat. Maar dat hoeft ook niemand te weten. Je hoeft alleen maar nog zakelijke energie vergelijken sneller je e-mails te beantwoorden en je moet het systeem toestemming geven om ze te lezen. Zoals kapitalisten geloven in de onzichtbare hand van de markt, zo geloven dataïsten in de onzichtbare hand van de dataflow. Als het mondiale dataverwerkingssysteem alwetend en almachtig wordt, wordt verbondenheid met het systeem de bron van alle zingeving. Mensen willen fuseren met de dataflow, want als je deel uitmaakt van de dataflow, maak je deel uit van iets veel groters dan jezelf. Traditionele religies verzekerden je dat al je woorden en daden deel uitmaakten van een overkoepelend kosmisch plan en dat God je altijd zag en zich bekommerde over al je gedachten en gevoelens. Het datageloof zegt nu dat al je woorden en daden deel uitmaken van de grote dataflow, dat de algoritmen je altijd zien en zich bekommeren om alles wat je doet en voelt. De meeste mensen vinden dat heel fijn. Voor ware gelovigen houdt loskoppeling van de dataflow het gevaar in dat je leven geen zin meer heeft. Wat heeft het voor nut om iets te doen of te ervaren als niemand daar verder iets van merkt en als het niet iets bijdraagt aan de wereldwijde uitwisseling van informatie?

Heeft de teloorgang van ons vermogen om te ruiken, aandachtig te leven en te dromen ons leven schraler en kleurlozer gemaakt? Misschien wel. Maar zelfs al is dat zo, voor het economische en politieke systeem was het dat wel waard. Je baas heeft liever dat je continu je e-mail checkt dan dat je aan bloemetjes gaat ruiken of over feeën gaat dromen. Op dezelfde manier zullen toekomstige upgrades van de menselijke geest waarschijnlijk ook gelijk op gaan met wat de politiek en de markt nodig hebben. De ‘aandachtshelm’ van het Amerikaanse leger moet mensen bijvoorbeeld helpen zich beter te concentreren op heel specifieke taken en ervoor zorgen dat ze sneller beslissingen kunnen nemen. Tegelijk zou hij hun empathische vermogen kunnen verminderen, evenals hun tolerantie voor twijfel en innerlijke conflicten. Menselijke zakelijke energie vergelijken psychologen wijzen erop dat mensen met problemen vaak geen snel lapmiddel willen, ze willen dat er iemand naar ze luistert en meevoelt met hun angsten en onzekerheden. Stel dat je al langere tijd problemen hebt op het werk omdat je nieuwe baas jouw ideeën niet waardeert en alles per se op zijn manier wil doen. Na een extra vervelende dag pak je de telefoon en bel je een vriend. Maar de vriend heeft weinig tijd en energie voor je, dus valt hij je in de rede en probeert je probleem op te lossen: ‘Oké, ik snap het. Ja, eigenlijk zijn er maar twee mogelijkheden: ontslag nemen of blijven en doen wat de baas wil. En als ik jou was, zou ik ontslag nemen.’ Dat zou niet echt helpen. Een echt goede vriend zou meer geduld hebben en niet meteen naar een oplossing grijpen. Hij zou al je zorgen aanhoren en je de tijd en de ruimte geven om al je tegenstrijdige emoties en knagende onzekerheden te uiten. De aandachtshelm werkt een beetje zoals die ongeduldige vriend. Natuurlijk moeten mensen soms snel ferme beslissingen nemen, bijvoorbeeld op het slagveld. Maar er is meer in het leven dan dat. Als we de aandachtshelm in steeds meer situaties gaan gebruiken, verliezen we uiteindelijk misschien onze tolerantie voor verwarring, twijfels en tegenstrijdigheden, net zoals we ons vermogen om te ruiken, te dromen en aandachtig te leven zijn kwijtgeraakt. Het systeem zakelijke energie zou ons in die richting kunnen dwingen doordat het ons doorgaans beloont voor de beslissingen die we nemen en niet voor onze twijfels. Maar een leven vol resolute beslissingen en snelle oplossingen zou wel eens schraler en oppervlakkiger kunnen zijn dan een leven waarin ruimte is voor twijfel en tegenstrijdige gevoelens.

Ik ken je zelfs zo goed dat ik tegelijk weet dat dit antwoord je niet zal bevallen. Paul is veel knapper dan John en aangezien jij te veel waarde hecht aan uiterlijk, wil je stiekem dat ik “Paul” zeg. Uiterlijk is natuurlijk ook belangrijk, maar niet zo belangrijk als je denkt. Je biochemische algoritmen – die tienduizenden jaren geleden zijn geëvolueerd op de Afrikaanse savanne -bepalen voor 35 procent je mening over potentiële partners. Mijn algoritmen -die gebaseerd zijn op de modernste onderzoeken en statistieken – zeggen dat uiterlijk maar voor 14 procent meeweegt voor het langetermijnsucces van liefdesrelaties. Dus zelfs als ik Pauls uiterlijk meereken, blijf ik erbij dat je beter afbent met John.’31 In ruil voor dat soort toegewijde adviesdiensten hoeven zakelijke energie vergelijken we alleen maar het idee op te geven dat mensen individuen zijn en dat ieder mens een vrije wil heeft die bepaalt wat goed is, wat mooi is en wat de zin van het leven is. Mensen zullen geen autonome entiteiten meer zijn die worden aangestuurd door de interpretaties van hun verhalende zelf. Ze zullen integrale onderdelen worden van een gigantisch mondiaal netwerk.
Het liberalisme verklaart het verhalende zelf heilig en laat het zelf kiezen in het stemhokje, in de winkel en op de huwelijksmarkt. Dat was eeuwenlang heel logisch. Het verhalende zelf geloofde weliswaar in allerlei ficties en fantasieën, maar er waren geen systemen die ons beter kenden. Zodra we echter een systeem hebben dat ons wél beter kent, wordt het belachelijk om alles nog steeds over te laten aan het verhalende zelf. Liberale gewoonten als democratische verkiezingen zullen in onbruik raken, omdat Google mijn politieke mening veel beter zal kunnen weergeven dan ikzelf. Als ik achter het gordijn van het stemhokje sta, draagt het liberalisme me op om mijn authentieke zelf te raadplegen en de partij of kandidaat te kiezen die het beste strookt met mijn diepste wensen. Maar de biowetenschappen wijzen erop dat ik, eenmaal achter dat gordijntje, lang niet meer alles weet over mijn gevoelens en gedachten in de jaren na de vorige verkiezingen. Bovendien zakelijke energie word ik gebombardeerd door propaganda, mooipraterij en willekeurige herinneringen die mijn keuze heel goed kunnen vervormen. Net als bij het koudwaterexperiment van Kahneman volgt het verhalende zelf de piek-eind-regel als het op politiek aankomt. Het is de overgrote meerderheid van de gebeurtenissen allang vergeten, herinnert zich alleen een paar extreme incidenten en hecht disproportioneel veel waarde aan recente ontwikkelingen.

Als het proces is afgerond, na een jaar of tien studie en coschappen, heb je precies één arts. Als je twee artsen wilt, moet je het hele proces van begin tot eind herhalen. Maar als je de technische problemen oplost die Watson nu nog heeft, heb je niet één, maar een oneindig aantal artsen die dag en nacht beschikbaar zijn in alle uithoeken van de wereld. Dus zelfs als het honderd miljard dollar kost om dit systeem aan de praat te krijgen, dan is het op termijn nog steeds veel goedkoper dan het opleiden van menselijke artsen.
Natuurlijk zullen niet alle menselijke artsen verdwijnen. Taken die meer creativiteit vereisen dan zakelijke energie vergelijken standaarddiagnoses zullen in de afzienbare toekomst nog in menselijke handen blijven. Net zoals eenentwintigste-eeuwse legers hun elitetroepen aan het uitbreiden zijn, zal de toekomstige gezondheidszorg misschien veel meer functies hebben voor de medische equivalenten van commando’s en mariniers. Legers hebben alleen geen miljoenen gewone soldaten meer nodig en de toekomstige gezondheidszorg zal ook geen miljoenen huisartsen meer nodig hebben. Wat voor artsen opgaat, geldt al helemaal voor apothekers. In 2011 ging in San Francisco een apotheek open die bemand werd door één enkele robot. Als een mens die apotheek bezoekt, krijgt de robot binnen luttele seconden alle doktersrecepten voor die klant binnen, plus gedetailleerde informatie over andere medicijnen die hij eventueel slikt en zijn vermoedelijke allergieën. De robot let erop dat de nieuwe medicijnen geen nadelige effecten hebben in combinatie met andere medicijnen of allergieën en verstrekt het gewenste middel vervolgens aan de klant. In het eerste jaar verwerkte de robotapotheker twee miljoen recepten zonder ooit één fout te maken. Apothekers van vlees en bloed maken gemiddeld fouten met i,7 procent van alle zakelijke energie recepten. Alleen al in de Verenigde Staten komt dat neer op meer dan vijftig miljoen fouten per jaar!

Veel nieuwe kennis over de relaties tussen de twee hersenhelften is opgedaan door onderzoek onder epilepsiepatiënten. In ernstige gevallen van epilepsie beginnen elektrische stormen in één kant van de hersenen, maar verspreiden ze zich al snel naar andere delen, waardoor een acute epileptische aanval ontstaat. Tijdens dat soort toevallen verliezen patiënten de controle over hun lichaam en als ze vaak dergelijke toevallen hebben, kunnen ze niet functioneren in een baan en geen normaal leven leiden. Medio twintigste eeuw verlichtten artsen, als alle andere behandelingen zonder effect bleven, de kwaal door de dikke zenuwkabel tussen de twee hersenhelften door te snijden, zodat elektrische stormen die in de ene hersenhelft beginnen niet kunnen overslaan naar de andere. Voor hersenwetenschappers waren deze patiënten een goudmijn van verbluffende winkel huren nijmegen onderzoeksgegevens. De opmerkelijkste onderzoeken met patiënten met gescheiden hersenhelften zijn grotendeels uitgevoerd door professor Roger Wolcott Sperry, die in 1981 de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde kreeg voor zijn baanbrekende ontdekkingen, en door zijn student, professor Michael S. Gazzaniga. Eén onderzoek werd uitgevoerd met een tienerjongen. Die kreeg de vraag wat hij later wilde worden. Technisch tekenaar, antwoordde hij. Dit antwoord kwam uit zijn linkerhersenhelft, die een cruciale rol speelt bij logisch redeneren en spraak. Maar de jongen had in zijn rechterhersenhelft nog een actief spraakcentrum, dat niet over vocale taal ging, maar wel woorden kon spellen met Scrabblesteentjes. De onderzoekers waren benieuwd wat de rechterhersenhelft zou zeggen. Dus legden ze Scrabbelsteentjes op een tafel en schreven op een stuk papier: ‘Wat wil je later worden?’ Dit papier legden ze links van de jongen op tafel, aan de rand van zijn blikveld. Gegevens uit de linkerkant van het blikveld worden verwerkt in de rechterhersenhelft. Aangezien de rechterhersenhelft geen vocale taal kon gebruiken, zei de jongen niets, maar zijn linkerhand begon razendsnel over de tafel te bewegen om er steentjes af te plukken, waarmee hij ‘autorace’ spelde. Bijna griezelig om te zien.11 Patiënt WJ, een veteraan uit de Tweede Wereldoorlog, vertoonde al net zulk spookachtig gedrag. De handen van WJ werden elk door een andere winkel huren amsterdam hersenhelft bestuurd. Aangezien de twee hersenhelften niet met elkaar in verbinding stonden, gebeurde het soms dat zijn rechterhand een deur wilde openen, terwijl zijn linkerhand tussenbeide kwam om de deur dicht te gooien.

Persoonlijk ben ik vaak blij dat de oorlog op mijn pad is gekomen. Ik realiseer me nu hoe kleinzielig het leven eigenlijk is. Ik denk dat de oorlog iedereen een kans heeft gegeven om bij wijze van spreken ‘buiten zichzelf te treden’ [“.]Ik voor mij kan in elk geval zeggen dat ik nooit in mijn leven zo’n woeste vreugde heb gevoeld als bij het inzetten van een groot offensief, zoals bijvoorbeeld dat van afgelopen april. De opwinding van pakweg het laatste halve uur daarvoor is met niets te vergelijken.9
De journalist Mark Bowden vertelt in zijn bestseller Black Hawk Down in vergelijkbare termen over de kantoorruimte huren nijmegen strijdervaringen van de Amerikaanse soldaat Shawn Nelson in het Mogadishu van i993:
Het was moeilijk te omschrijven hoe hij zich voelde [“.] Het was een soort openbaring. Hij had zich, zo dicht bij de dood, nog nooit zo levend gevoeld. Er waren momenten in zijn leven geweest waarop hij de nabijheid van de dood had gevoeld, zoals die keer dat een andere auto in volle vaart achter een scherpe bocht vandaan kwam en hem nét niet frontaal raakte. Op die dag had hij met dat gevoel geleefd, toen hij de dood in de ogen had gezien [“.] moment na moment na moment, drie uur of nog langer [“.] De strijd was [“.] een staat van opperst mentaal en fysiek bewustzijn. In die uren, daar op straat, was hij niet Shawn Nelson, hij had geen band met de buitenwereld, geen rekeningen die betaald moesten worden, geen emotionele banden, niets. Hij was alleen een mens die van de ene nanoseconde tot de volgende in leven bleef en de ene ademteug na de andere nam, in het volle bewustzijn dat elke ademtocht zijn laatste kon zijn. Hij had het gevoel dat hij nooit meer de oude zou worden.10
Adolf Hitler was ook veranderd door zijn oorlogservaringen en had het licht gezien. In Mein Kampf vertelt hij hoe het aanvankelijke enthousiasme van de soldaten kort na de aankomst van zijn eenheid bij de frontlinie omsloeg in angst, waartegen elke soldaat een genadeloze innerlijke oorlog moest voeren, waarbij ze hun zenuwen tot het uiterste moesten inspannen om er niet door overweldigd te kantoorruimte huren rotterdam worden. Hitler zegt dat hij die innerlijke oorlog in de winter van i915-’16 won. ‘Eindelijk,’ schrijft hij, ‘was mijn wil de onbetwiste meester [“.] Ik was nu kalm en vastberaden. En dat bleef zo. Nu kon het Noodlot met de ultieme beproevingen komen, zonder dat mijn zenuwen of mijn rede het zouden begeven.

Op 7 januari 2015 hebben moslimfanatici verscheidene medewerkers van het Franse tijdschrift Charlie Hebdo afgeslacht omdat het blad karikaturen van de profeet Mohammed had gepubliceerd. In de dagen daarna hebben veel moslimorganisaties de aanslag veroordeeld, maar sommige konden de verleiding niet weerstaan om daar een ‘maar’ aan toe te voegen. Het Egyptische syndicaat van journalisten bijvoorbeeld keurde het geweld van de terroristen af, maar hekelde in één adem door het tijdschrift, omdat dat ‘de gevoelens van miljoenen moslims over de hele wereld had gekwetst’.2 Let wel, het syndicaat hekelde het tijdschrift niet omdat het tegen Gods wil was ingegaan. Dat noemen we nou vooruitgang.
Onze gevoelens geven niet alleen ons privéleven zin, maar ook allerlei sociale en politieke processen. Als we willen weten wie het land moet regeren, wat voor buitenlandbeleid er gevoerd moet worden en wat voor economische maatregelen er nodig zijn, zoeken we de antwoorden niet op in heilige boeken. We luisteren ook niet naar de paus of de raad van Nobelprijswinnaars. In plaats daarvan houden we in de meeste landen democratische verkiezingen en vragen we het volk om zijn mening. We geloven dat de kiezer het beste kantoorruimte huren almere weet wat goed voor hem is en dat de vrije keuzes van individuele mensen het ultieme politieke gezag vormen. Maar hoe weten de kiezers wat ze moet stemmen? In theorie moeten ze te rade gaan bij hun diepste gevoelens en daarnaar luisteren. Dat is niet altijd even makkelijk. Om in contact te komen met mijn gevoel moet ik de loze propagandakreten wegfilteren, de eindeloze leugens van gewetenloze politici, de storende ruis die wordt opgewekt door slimme spindoctors en de geleerde opinie van ingehuurde deskundologen. Al dat lawaai moet ik negeren en ik moet uitsluitend luisteren naar de authentieke stem van mijn innerlijk. En dan fluistert mijn authentieke innerlijk mij in: ‘Stem Cameron’ of ‘Stem Modi’ of ‘Stem Clinton’, of wie dan ook, en dan zet ik bij die naam een kruisje op het stembiljet, en zo komen we te weten wie het land moet regeren. In de kantoorruimte huren amsterdam middeleeuwen zou dit beschouwd worden als de ultieme waanzin. De vluchtige gevoelens van het domme plebs waren immers geen degelijke basis voor belangrijke politieke beslissingen. Toen Engeland werd verscheurd door de Rozenoorlogen kwam niemand op het idee om het conflict te beëindigen via een nationaal referendum, waarin elke boer en barmeid een stem kon uitbrengen op Lancaster of York. En toen paus Urbanus II de Eerste Kruistocht gelastte, beweerde hij niet dat dit de wil van het volk was. Het was Gods wil. Politiek gezag kwam van boven, uit de hemel, het rees niet op vanuit het innerlijk van een zooitje stervelingen.

Meer dan een miljoen mensen moesten verkassen en honderden diersoorten raakten bedreigd. Het schijnt dat de dam rechtstreeks verantwoordelijk was voor het uitsterven van de Chinese rivierdolfijn. Het maakt niet uit wat je persoonlijk
van Meer dan een miljoen mensen moesten verkassen en honderden diersoorten raakten bedreigd. Het schijnt dat de dam rechtstreeks verantwoordelijk was voor het uitsterven van de Chinese rivierdolfijn. Het maakt niet uit wat je persoonlijk van de Drieklovendam vindt, maar het is duidelijk dat de aanleg ervan kantoor huren almere eerder een ethische dan een zuiver wetenschappelijke aangelegenheid was. Niet één natuurkundig experiment, economisch model of wiskundige berekening kan bepalen of het opwekken van duizenden megawatts aan stroom, waaraan miljarden yuans worden verdiend, opweegt tegen het redden van een oeroude pagode of de Chinese rivierdolfijn. China kan dus niet puur en alleen functioneren vanuit wetenschappelijke theorieën. Het heeft ook iets van religie of ideologie nodig. Anderen beweren het tegendeel en zeggen dat wetenschap en religie totaal afzonderlijke gebieden zijn. De wetenschap onderzoekt feiten, religie gaat over waarden, en daar bestaat geen enkel verband tussen. Religies hebben niets te zeggen over wetenschappelijke feiten en de wetenschap moet haar mond houden over religieuze opvattingen. Als de paus gelooft dat al het leven heilig is en dat abortus dus een doodzonde is, kunnen biologen die bewering staven noch weerleggen. Privé kan elke bioloog het met de paus oneens zijn zoveel hij maar wil, maar als wetenschapper kan hij dat strijdperk niet betreden. Deze benadering klinkt misschien verstandig, maar ze gaat uit van een verkeerd begrip van het fenomeen religie. De wetenschap houdt zich inderdaad alleen met feiten bezig, maar religies beperken zich nooit tot ethische oordelen. Religies kunnen geen praktische richtlijnen kantoor huren amsterdam geven zonder feitelijke uitspraken te doen en daarin kunnen ze makkelijk botsen met de wetenschap. De belangrijkste onderdelen van veel religieuze dogma’s zijn niet hun ethische principes, maar feitelijke uitspraken als ‘God bestaat’, ‘de ziel wordt in het hiernamaals gestraft voor zijn zonden’, ‘de Bijbel is door een godheid geschreven en niet door mensen’ of ‘de paus heeft altijd gelijk’. Dat zijn allemaal feitelijke beweringen. De meest verhitte religieuze discussies en veel conflicten tussen wetenschap en religie draaien om dergelijke feitelijke beweringen, en niet om ethische oordelen. vindt, maar het is duidelijk dat de aanleg ervan eerder een ethische dan een zuiver wetenschappelijke aangelegenheid was. Niet één natuurkundig experiment, economisch model of wiskundige berekening kan bepalen of het opwekken van duizenden megawatts aan stroom, waaraan miljarden yuans worden verdiend, opweegt tegen het redden van een oeroude pagode of de Chinese rivierdolfijn. China kan dus niet puur en alleen functioneren vanuit wetenschappelijke theorieën. Het heeft ook iets van religie of ideologie nodig. Anderen beweren het tegendeel en zeggen dat wetenschap en religie totaal afzonderlijke gebieden zijn. De wetenschap onderzoekt feiten, religie gaat over waarden, en daar bestaat geen enkel verband tussen. Religies hebben niets te zeggen over wetenschappelijke feiten en de wetenschap moet haar mond houden over religieuze opvattingen. Als de paus gelooft dat al het leven heilig is en dat abortus dus een doodzonde is, kunnen biologen die bewering staven noch weerleggen. Privé kan elke bioloog het met de paus oneens zijn zoveel hij maar wil, maar als wetenschapper kan hij dat strijdperk niet betreden. Deze benadering klinkt misschien verstandig, maar ze gaat uit van een verkeerd begrip van het fenomeen religie. De wetenschap houdt zich inderdaad alleen met feiten bezig, maar religies beperken zich nooit tot ethische oordelen. Religies kunnen geen praktische richtlijnen geven zonder feitelijke uitspraken te doen en daarin kunnen ze makkelijk botsen met de wetenschap. De belangrijkste onderdelen van veel religieuze dogma’s zijn niet hun ethische principes, maar feitelijke uitspraken als ‘God bestaat’, ‘de ziel wordt in het hiernamaals gestraft voor zijn zonden’, ‘de Bijbel is door een godheid geschreven en niet door mensen’ of ‘de paus heeft altijd gelijk’. Dat zijn allemaal feitelijke beweringen. De meest verhitte religieuze discussies en veel conflicten tussen wetenschap en religie draaien om dergelijke feitelijke beweringen, en niet om ethische oordelen.

Intussen bereikten de enthousiaste berichten over het Chinese landbouwwonder de rest van de wereld. Julius Nyerere, de idealistische president van Tanzania, was diep onder de indruk van het Chinese succes en besloot collectieve boerderijen naar Chinees model in te voeren om de Tanzaniaanse landbouw te moderniseren. Toen de boeren zich tegen het plan kantten, stuurde Nyerere het leger en de politie het land in om traditionele dorpen te verwoesten en honderdduizenden boeren met geweld naar de nieuwe collectieve boerderijen over te brengen. Deze boerderijen werden in de regeringspropaganda afgeschilderd als miniatuurparadijsjes, maar ze bestonden voor een kantoor huren nijmegen groot deel alleen in overheidsdocumenten. De protocollen en rapporten die werden opgesteld in de hoofdstad Dar es Salaam vermeldden dat de bewoners van dit of dat dorp op die en die datum naar deze of gene boerderij waren verplaatst. Maar toen de dorpelingen hun bestemming bereikten, troffen ze daar helemaal niets aan. Geen huizen, geen akkers, geen werktuigen. Desondanks brachten ambtenaren aan elkaar en aan president Nyerere verslag uit over grote successen. En dat terwijl Tanzania in nog geen tien jaar tijd van de grootste voedselexporteur van Afrika veranderde in een land dat alleen nog maar voedsel importeerde en zichzelf niet zonder hulp van buitenaf kon voeden. In 1979 woonde negentig procent van de Tanzaniaanse boeren op collectieve boerderijen, maar ze genereerden maar vijf procent van de agrarische opbrengsten van het land.4 De geschiedenis van het schrift wemelt van dit soort ongelukjes, maar de voordelen van een efficiënter bestuur waren meestal groter kantoor huren rotterdam dan de kosten, in elk geval voor de regering. Geen enkele heerser kon de verleiding weerstaan om de werkelijkheid een beetje schriftelijk geweld aan te doen en als daar rampen uit voortkwamen, leek de beste remedie het schrijven van nog volumineuzere memo’s en nog meer regels, verordeningen en bevelen.

Een bijenzwerm is tot veel meer in staat dan één vlinder, maar dat wil nog niet zeggen dat een bij daarmee ook heiliger is dan een vlinder. De Roemeense communistische partij wist de ongeorganiseerde Roemeense bevolking met succes te overheersen. Was het leven van een partijlid dan ook verhevener dan het leven van een gewone burger? Mensen kunnen veel effectiever samenwerken dan chimpansees en daarom sturen mensen ruimteschepen naar de maan, terwijl chimpansees stenen naar dierentuinbezoekers gooien. Wil dat zeggen dat mensen superieure wezens zijn? Misschien wel. Dat hangt af van de reden waardoor mensen zo goed kunnen samenwerken. Waarom kunnen alleen mensen zulke grote, complexe sociale kantoorruimte huren almere systemen vormen? Bij de meeste sociale zoogdieren, zoals chimpansees, wolven en dolfijnen, is sociale samenwerking afhankelijk van persoonlijke verbintenissen. Chimpansees gaan pas samen op jacht als ze elkaar goed hebben leren kennen en een sociale hiërarchie hebben gevormd. Chimpansees besteden dus veel tijd aan sociale interactie en machtsstrijd. Als twee vreemde chimpansees elkaar ontmoeten, kunnen ze meestal niet samenwerken, maar gaan ze tegen elkaar schreeuwen, ze gaan vechten, of ze gaan er zo snel mogelijk vandoor. Bij dwergchimpansees, ook wel bekend als bonobo’s, gaat het ietsje anders. Bonobo’s gebruiken vaak seks om spanningen weg te werken en sociale banden aan te knopen. Het zal niemand verbazen dat homoseksuele handelingen daarbij erg vaak voorkomen. Als twee groepen bonobo’s elkaar voor het eerst tegenkomen, vertonen ze in eerste instantie angstig en vijandig gedrag en schalt het gebrul en gegil door het oerwoud. Maar binnen de kortste keren begeven de vrouwtjes van de ene groep zich in het niemandsland en kantoorruimte huren amsterdam nodigen ze de vreemdelingen uit om te vrijen in plaats van te vechten. Die uitnodiging wordt meestal geaccepteerd en binnen een paar minuten ligt het bijna-slagveld vol bonobo’s die het op alle mogelijke manieren met elkaar doen, tot en met ondersteboven hangend in een boom.